Tonya’nın  tarihe mal olmuş  ve eskiden  Maçka’nın Boğaç Han yaylasından  çıkıp Tonya’nın Karaağaç Köyü’ne  yerleşmiş en eski Dede Korkud ve Akkoyunlu  Müslüman Türkmen  nesli ailelerinden biri olan Durmuşoğullarının çağrısı üzerine 29 Mart 2015 Pazar günü- bir araştırmacı ekip halinde-  Tonya’ya gittik.
Amacımız Tonya’da  Medrese devrinden kalma  tarihin aynasına akseden asırlık ata yadigârı kitapları görmek ve ne olduklarını konularına göre onları atalarının mirası ve hatırası olarak saklayan iki aileye bildirmekti.
Bu kitaplar yaklaşık üç asır önce  Tonya’nın Karaağaç Köyü’nde olan ve sonradan yıkılan bu Durmuş oğulları (Duraloğulları) medresesi yerinde yapılan evde,  yarısı  mısır dolu odadaki  bir kütüphanede korunuyordu.  Bu evin yerindeki medrese Tonya’daki diğer medreselerden  biridir. 

İşte yıkılan bu medresenin yerinde yapılan ev  





O MEDRESE MOLLA EMİNOĞLU ALİ EFENDİNİN..

Medrese eski devrin ders verilen   üniversiteleridir. Mektep hocalarına “Muallim”, Üniversite hocalarına Üstâd veya “Havace” Üniversite Hocalarının Profesörlerine “Müderris”, Ordinaryüs profesörlerine “Dersü’l-Âm” yani, bütün dersleri ve branşları verebilen “Filozof-feylosof” denirdi. Bunları birbirlerine karıştıranlar çoktur amma, Osmanlı bunların -mezarlarda bile belli olsun diye- mezar kitabelerinin ve başlıklarının kavuklarını-sarıklarını  bile farklı yapmıştır.
Yani, kimin ne olduğu mezar taşlarından bile bellidir. Bu nedenle Tonya medreselerinde de  bu kavukların ve sarıkların en yüksek rütbelilerinden  dahi  örnekler vardır. Ancak bunların katalog kitapları vardır.
O rehber kitapları alıp kavuk çeşidine göre adam hakkında karar verilmelidir. Herkes ezberinde tutamaz bu  sarık şekillerini. Bu evin yerindeki  Medrese  Molla Eminoğlu Ali Efendi’ye aittir. Babası hem molla ve hem de müderris idi. Molla eskiden yüz çeşit ilmi bilen adamlara denirdi.
Bu yeni evin  asıl sahibi ise bizi bu kitapları görmek için davet eden Ali  Durmuş Bey’dir..Tonya Hoşarlı İlk öğretim Okulu  müdürünün bu ilim ve kültür takipçiliğine çok minnettarız. Evin bir bölümünde aynı aileden Mustafa Durmuş Bey durmaktadır. İşte bu evdeki dev eserler toplu halde  görülmektedir. Bu kitaplar tâ 1800’li yıllardan günümüze gelmiş, birkaç asırlık kitaplar..

Bunları incelemeye şu ekiple gittik

1-Mustafa Yazıcı (Trabzon Yazarlar Derneği Başkanı)
2-Mustafa Durmuş (Boğaç Han ve Kanturalı Dernekleri Başkanı ve Trabzon Yazarlar Derneği Başk.Yrd.)
3- Lokman Yıldız (Araştırmacı yazar)
4-Fevzi Osmanoğlu (Edebiyat Öğretmeni ve araştırmacı yazar)   
5- Müdür Ali Durmuş (Tarihçi Şâkir Şevket’in torunu ve Hoşarlı  İlköğretim Okulu Müdürü))
4- 2 No’lu Erdoğdu Muhtarı Ali Dural..


Fakat bu Durmuşoğulları (Duraloğulları) Medresesi kitapları dört aileye taksim edilmiş olduğunu öğrendik. Meselâ 10 ciltlik bir eserin payalaşımında birkaç cilt birinde, birkaç cilt birinde, diğer ciltler diğerlerinde gibi..
Şöyleki:  1-Mustafa  Dural 2- Ömer Dural  (ev ayrı,  bu medresenin az yukarısında,  dağ yamacında
İşte O’nun evindeki görüntüler     

      
3-Bursa’da bulunan Duraloğullarında (amca oğullarında)..
4-Mahalle imamlarında.. Şimdi bu kitaplar Osmanlıda ilim yoktu, Osmanlıcaya ne gerek var diyenlere tam tarihi bir tokat gibi bir cevaptır. İşte Mısır dolu odadaki kütüphanede bu tarihi kitapları bizzat inceledim.


Kitaplar konularına göre şöyle:
A-Kur’ân-ı Kerîm
Kur’ân-ı Kerîmin konularına göre  taksimi âlim Ali Efendi tarafından şöyle çıkartılmıştır:
a-1000 âyet Cennet Va’di
b-1000          Cehennem  Va’di
c-1000          Emirleri 
ç-1000          Nehiyler(yasaklar)
d-/1000         Kasas(Kıssalar- Peygamberler tarihi)
e-1000          İbret âyetleri
f-500              Helâl Haram
g-100             Duâ âyetleri
i- 66                Nâsih ve Mensuh  âyetleri şeklinde taksim edilmiş şeması.  Akıl, ilim, fen, sanat, sanayi, sağlık emirleri de bu emirler içinde bellidir.


B-Tefsir kitapları
C-Hadis kitapları
Ç-Fıkıh                  
   (İslâm Hukuku-İlmihal) Kitapları
D-Mevlâna Mesnevisi
E-Tarih Kitapları (Hz.Ömer)
F-Atatürk’ün Nutku(Osmanlıca –Harf inkılabından önce)
H-Akaid(İslâm İnançları) Kitapları
G-Arapça Gramer kitapları
Ğ-Hz.Peygamberin Şemâil-i Şerifesi(Şerefli  giyim şekilleri-Kılık Kıyafeti)
I-Çeşitli Haşiyeler
İ-Sözlükler
j-Fen Kitapları gibi..
K-Hutbe kitapları
l-Kaside-i Bürde
M-Kelâm
N-Edebiyat


Ne var ki bu kitapların ciltleri dört ayrı kişide mevcuttur.İleride Tonya Karaağaçta veya Tonya merkezinde  bir yeni kütüphane kurulsa bu sorunlar da ortadan kalkar.Yeni nesiller Tonya’nın bu kitaplarını Tonya’da bir kütüphanede görmeli lâzım ki geçmişteki  atalarının ilmî tarihî ile de iftihar etsinler.Tonya  Karaağaçlı’dan olan Belediye Başkanı Sn.Osman BEŞEL beyin bu  konuya sahip çıkacağına burada bir medresenin kütüphanesinin kitaplarını bir kütüphanede bir yere kalıcı olarak toplayıp  Tonya okullarına duyurup tanıtacağına inanıyoruz.En azından İmam-Hatipliler bu kitapları ziyaret etmelidirler..Çünkü:Onların branşlarına girenleri çok..Hatta K.T.Ü. Trabzon  İlâhiyat Fakültesi bile bu kütüphaneye destek vermelidir.Tonya İlçe millî Eğitim Müdürlüğü ve Müftülüğü de..





KİTAPLARIN TARİHİ ÖNEMİ VE DEĞERİ

Üzerlerinde Padişah Tuğrası vardır


El yazması olanlar, matbaa baskısı olanlar çok azdır. “Taş baskı” denilen eski usülle basımlılardır. Kitaplar  Molla ve  Müderris Eminzâde Durmuş Oğlu Müderris Ali Efendiye (D.185O-Ö.1947) aittir. Mezar taşında akrabalarına ve bizlere diyor ki: “Ademoğlu iyi bak/Deme hiç solmaz yaprak/Bunca gayretin sonu/ Değil mi kara toprak?” Bir de Durmuşzade Müderris Ali Efendi Oğlu Müderris Muhammed Efendi(D.1290=1873-Ö.1386=1972) vardır.


İşin garibi, fakat en önemli bir tarafı da Durmuş (Dural) Oğullarının en meşhur adamı olan Tonya Karaağaç Medresesi ve Kütüphanesi  Müderrisi  ve Tarihçi Şâkir Şevket’in babası Ali Durmuş Efendi 1890-1900 dönemleri Trabzon Valisi Deli Kadri Paşa ile de görüşmüş, Deli Kadri Paşa’nın  Trabzon Valiliği  Kütüphanesi’nden aldığı bir Mevlâna  kitabını bu Karaağaç Medresesi kütüphanesine bağışlamıştır. Bunun da ayrı bir tarihi hâtırası var.. Olay şöyledir: Aynı zamanda Muhammed Efendinin babası olan  müderris Ali Durmuş Efendi  1870 tarihli Maçka Boğaç Camii’ni ve de 1895 tarihli  Tonya Koçkur Camii’ni  davul-zurna-kemençe ve horon ile  yaptırmıştır. Bunu duyan  çok sert  Trabzon Valisi  Deli Kadri Paşa O’nu çağırtmış.. “Sen ne biçim hocasın.? Davul zurna horon ile cami yaptırırmışsın öyle mi?” diye sorunca “Evet muhterem Valim. Bu durum Mevlânâ’nın kitabında filân sayfasında da vardır” deyince vali hemen oturduğu yerin arkasındaki kitaplıktan bir kitap çekmiş ve “ah bir de  yoksa arkana pos bağla” demiş. Kitabı alıp  o sayfaya  bakınca “Tamam demiş dediğin doğru çıktı.. Al bu kitabı şimdi ben sana  hatıra veriyorum” diyerek kitabı Müderris Ali Durmuş’ a  verip Tonya’ya yollamıştır. Galiba Mevlâna Mesnevisinde “SEMA” denilen dönme törenini işaret etmiştir. Sema yaparak tören yapılabilir. Bu Mesnevi de Tonya’dadır. Kemençe ve horon ile  cami inşaatına düğün misâli çalışmaya daha çok adam gelmesi valinin de dikkatini çekmiştir.. Trabzon Valisi Kadri Paşa’nın hayranlığını kazanan Tonya Karaağaç’ta  bu Medrese Kütüphanesini bugünkü Trabzon Valiliği ve bugünkü Tonya Belediye Başkanlığı mutlaka yaptırarak Tonya’ya yeni bir tarihi değer kazandırmalıdırlar. Zira, bu fırsat ve hizmet kaçmaz. Tarihî bir görevdir de... 1847-1878  yılları arasında yaşayan ve Trabzon Valiliği  Trabzon Gazetesi ve Sâlnâme( İl Yıllıkla) yazarlarından olan Tarihçi Şâkir Şevket de bu Tonyalı ailedendir. Bu da ayrı bir tarihî konudur. Ayrıca Şâkir Şevket’in babası Müftü-müderris-Molla  Ali Efendi, Boğaç Han ve Durali Dernekleri Başkanı ve Trabzon Yazarlar Derneği Başkan Yrd. Mustafa Durmuş  Bey’in anasının akrabası. Yani, Şâkir Şevket’in amcası . Mustafa Durmuş Bey’in annesinin dedesidir(Bizzat kendi ifadesidir..) Ömer Durmuş  Müderris Ali Durmuş’un torunudur. Durali oğlu Molla Hüseyin ise  Mustafa Durmuş Bey’in dedesidir. Yani Ali Efendi’nin amcasıdır. Karaağaç Kabristanında medfundur. Molla Emin’in kardeşidir. Molla Muhammed Efendi 1935’te vefat etmiştir.
Başka ayrıntılara yerimiz darlığı nedeniyle girmedik.

VALİ DELİ KADRİ PAŞA’YI BİLİR MİSİNİZ?

Vali Deli Kadri Paşa ilme çok değer veren bir vali imiş.. Trabzonda Belediye önündeki, Çömlekçi’deki ve diğer yerlerdeki dev çınar ağaçları da onun tarafından çevre güzelliği olarak diktirilmiştir. 



Anıt ağaçlar olarak tarafımızdan korumaya aldırılmıştır.  Valinin kütüphanesi valilik makamında hemen yanında imiş..Vatandaştan  zaman bulunca hep kitap okurmuş.. Trabzon’un berdüş çocuklarını yanına bizzat çağırır islâh edermiş.. Biraz kendisine diklenen birine “evlâdım sırtını bana döner misin?” demiş..  Maganda tipli genç sırtını dönünce vali bey tebeşiri alıp sırtına “Çık dışarı eşek” yazmıştır. Ve onu dışarı atmıştır. Bu yüzden ona diğer sert çıkışlarını da katarak “Deli Kadri Paşa” demişler. Öyle kendine has halleri varmış ki bir gün devrin Padişahı Sultan Abdul  Hamid Han ona  bir telgraf çekmiş: “Kadri  vergileri topla, âcilen para gönder” diye emretmiş..Vali Kadri Paşa da şöyle bir telgrafla cevap vermiştir: “Para dediğin bok(af buyurunuz aralarındaki nâz ve niyâz mes’elesidir herkes diyemez. Demek Padişahla senli-benli konuşacak kadar çok güçlü bir Trabzon valisi idi) Trabzon’da yok ”.. Halbuki bunu söylediği 1895’li yıllarda bir Osmanlı Türk Lirası  belki de 200 dolar yapıyordu.. Bir de bugünkü Trabzon’daki parasızlığa ve perişanlığa bakınız.Bugün Trabzon’u böyle savunabilecek bir vali veya milletvekili var mı?Trabzon Valisi Alaaddin Yüksel ise ben bu sözü “On Meşhur Trabzon Valisi”  adlı kitabımda yazdığım için bu kitabın ikinci baskısını yaptı ve de Hamamizade İhsan Bey Kültür Merkezi’nde iş adamlarıyla yaptığı bir toplantıda tanıttı . İşte o kitap..


 
VALİNİN MEZARINI VE TÜRBESİNİ BİLE YIKTILAR..

Trabzonlu İş adamlarıyla yaptığı toplantıda onlara: “Bakınız. bundan bir asır önceki Trabzon bile yatırım ve para konularında dara düşmüş.Bugün size üç   T(Tarım-Ticaret-Turizm) teklif ediyorum amma para lâzım.Padişah da haklı.Mustafa Hoca da.Biz de.Lütfen Trabzon’a yatırım yapınız” demişti amma önce kitaba yatırım istemişti..Bizlere şimdi ilme yatırım yapacak valiler lâzımdır.Maalesef Trabzon Tarihinde vali, valinin mezarını ,türbesini bile yıkmıştır.
Meselâ:1938’li yıllarda Bölge Valisi ve müfettişi olan Tahsin Uzer bu  Kadri Paşanın, Yusuf Ziya Paşanın  Atapark’taki türbelerini bile yıkmıştır. İşte Trabzon Valisi Kadri Paşa’nın Gülbahar Hatun mah. Yıkılan türbesi ve Kadri Paşanın fotoğrafı.

 
İşte onlardan sonradır ki Tonya’daki bu medrese ve kütüphane de garip kalmıştı.
Lütfen sahip çıkalım.
Çünkü: Trabzonda kültür katliamı yapan Vali Tahsin Uzer Trabzondaki tarihî eserleri yok ettikten sonra kendine gelen bir felç sonucu ölüp gitmiştir. İstanbula ve Parise tedaviye koşturuldu yine kurtulamamıştır. Buna 1930’dan beri Trabzon Belediyesinde çalışmış olan ve bu olayları bizzat bizlere anlatan rahmetli Şevket Çulha da şahitti. Defalarca da O’nun ağzından sağlığında yazdık. Yine burada da yazdım. İleride O Medrese Kütüphanesinde –gereği yapılmak  ve- yine buluşmak üzere hoşca kalınız.